Celem badania było określenie, jakie postawy wychowawcze rodziców mają szczególny wpływ na kształtowanie się postaw i zachowań społecznych dzieci na pograniczu przedszkola i szkoły. Postawiono pytania szczegółowe: czy zachowania prezentowane przez dzieci stanowią odbicie doświadczeń z domu rodzinnego, będące konsekwencją postaw wychowawczych rodziców; czy postawy rodzicielskie mogą być źródłem zaburzeń emocjonalnych u dzieci w wieku przedszkolnym; które zachowania dzieci znajdują największą akceptację rówieśników; co może i powinien zrobić nauczyciel przedszkola w procesie tworzenia odpowiednich warunków dla osiągania przez dzieci dojrzałości społecznej i przezwyciężania ewentualnych negatywnych skutków nieprawidłowych postaw rodziców; jaki model systemu rodzinnego i jakie postawy rodziców dzieci najlepiej sprawdzają się procesie kształtowania postaw społecznych dzieci w wieku sześcio-, siedmioletnich. Badanie zrealizowano w przedszkolach województw kieleckiego i radomskiego. Przeprowadzono wywiady z rodzicami według kwestionariusza (dane o rodzinie, samoocena działalności wychowawczej, charakterystyka zachowań dziecka w domu), wywiady z nauczycielami (na temat systemu metodycznego ich pracy, funkcjonowania dziecka w grupie przedszkolnej, jego stosunku do rówieśników i personelu przedszkola; oceny sytuacji materialnej i domowej dzieci). Przeprowadzono także test sytuacyjny z udziałem dziecka i rodziców, obserwację według przygotowanego arkusza; wykorzystano kwestionariusz PARI E. Schaefera i R. Bella dla rodziców. Stwierdzono, że warunki materialne i bytowe są współzależne z zachowaniami rodziców i dzieci. U 62% dzieci wykazujących zaburzenia rozwoju społecznego występowały niekorzystne warunki mieszkaniowe (brak własnego pokoju, czasem własnego łóżka, brak wydzielonego miejsca do zabawy); rodzice nie zaspokajali podstawowych potrzeb dzieci w tym zakresie, byli tym podenerwowani, mieli świadomość ewentualnych komplikacji wychowawczych z tym związanych. Dzieci wskutek nastroju rodziców spowodowanego trudną sytuacją materialną były wychowywane najczęściej za pomocą nakazów i zakazów, w efekcie były najczęściej znerwicowane, pojawiały się u nich objawy zaburzeń w postaci agresji, nadpobudliwości, zahamowania. Potwierdzono tezę, że aby dziecko jak najszybciej zdobyło samodzielność i umiejętność podstawowej samoobsługi, konieczne jest zapewnienie przez dom odpowiednich warunków. Optymalne warunki prawidłowego rozwoju mogło zapewnić dzieciom 38% rodzin, co owocowało najczęściej względnie harmonijnym trybem osiągania dojrzałości do podjęcia nauki szkolnej; zdarzające się zaburzenia miały znacznie łagodniejsze objawy, nie zakłócały funkcjonowania dziecka w rodzinie i grupie rówieśniczej. Potwierdzono istotny wpływ postaw rodzicielskich na rozwój społeczny dzieci. Prawidłowe postawy rozbudzały w dzieciach naturalną potrzebę nawiązywania i utrzymywania związków emocjonalnych, kontaktów społecznych, ufność wobec otoczenia, wiarę we własne siły, potrzebę współdziałania, okazywanie pozytywnych uczuć. Negatywne postawy rodzicielskie wpływały niekorzystnie na rozwój dziecka. Większość rodziców nie potrafiła dostrzec przyczyn zaburzeń tkwiących w nieprawidłowym postępowaniu wychowawczym; wielu było trudno pogodzić się z faktem, że „wychowanie pod kloszem” prowadzi do społecznej izolacji dziecka. Niekorzystny był brak okazywania dziecku właściwej dla jego wieku swobody, często połączony ze zbyt liberalnym stosunkiem do dziecka, pobłażliwością, co w konsekwencji wykształcało u dzieci nieufność wobec własnych możliwości, nadmierną chęć szukania pomocy lub wyręczania się rodzicami. Postawy nadmiernie wymagające (dążenie do przyspieszania rozwoju dziecka, nastawienie na jego osiągnięcia, częste okazywanie gniewu i dezaprobaty, pozorna obojętność emocjonalna) powodowały u dzieci frustrację, niepewność, lękliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, brak poczucia obowiązku. Postawy unikające (bierne zachowania rodziców aż do zaniedbywania dziecka w zakresie podstawowych jego potrzeb, próby przerzucania obowiązków wychowawczych na współmałżonka lub innego członka rodziny) powodowały najczęściej niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych i negatywny stosunek do dzieci i dorosłych. Stwierdzono, że ograniczające postawy rodziców powodowały agresywność dziecka w większym stopniu niż postawy pobłażliwe. Bezpośrednie rozkazy, straszenie i przemoc fizyczna oraz presja wywierana w kierunku władzy powodowały u dzieci poczucie wrogości i potrzebę władzy. Agresywne zachowania rodziców, cofanie przywilejów wyzwalały w dzieciach otwartą agresję. Tendencja do nadopiekuńczości, przerosty kontroli i ograniczenia hamujące aktywność dzieci wywierały niekorzystny wpływ na zdobywanie dojrzałości społecznej i proces przystosowywania się do nowych zadań i wymagań. Obdarzanie uczuciami i pozostawienie dziecku swobody w ich wyrażaniu połączone z wyrozumiałością wobec chwilowych zachowań negatywnych sprzyjało procesowi socjalizacji, rozwijało zdolność do współdziałania i kształtowało przyjazne uczucia wobec otoczenia. Nadmierna koncentracja na dziecku, wynikająca z niewłaściwego pojmowania miłości rodzicielskiej, powodowała często reakcje nerwicowe, zakłócające przebieg kontaktów dziecka z rówieśnikami w grupie przedszkolnej. Nieuświadomiona szkodliwość postaw nadopiekuńczych powodowała u wielu rodziców tak daleko posuniętą ingerencję w ograniczanie swobody dziecka, że nie mogło ono zdobyć poczucia bezpieczeństwa w żadnej sytuacji, gdy obok niego nie było najbliższych. Potwierdzono siłę oddziaływania wychowawczego grupy na proces uspołecznienia dzieci. Rosnąca liczba doświadczeń i kontaktów społecznych wpływa na rozwój uczuć i przejście od emocji do uczuć wyższych, powstawanie uczuć społecznych; pod koniec przedszkola dzieci zaczynały rozumieć podstawowe pojęcia moralne. W wyniku prawidłowo prowadzonej pracy wychowawczo-dydaktycznej udaje się osiągnąć znaczne zrównoważenie emocjonalne dzieci, skutkujące umiejętnością uzewnętrzniania stanów uczuciowych, odraczania reakcji, nadawania jej form ekspresji werbalnej.