Celem badania było ustalenie: czy szkoły niepubliczne rzeczywiście rozwiązują problemy kryzysowe; czy czynią to lepiej niż szkoły publiczne; czy istnieje istotna różnica między szkołami niepublicznymi a publicznymi pod względem ich zaangażowania (efektywności) w odnowę systemu edukacji szkolnej w Polsce; czy i w jakiej mierze procesy te zachodzą w trzech głównych płaszczyznach funkcjonowania szkoły: instytucjonalnym, organizacyjnym i innowacyjnym. Postawiono hipotezę główną: istnieje zależność między typem ustrojowym szkoły a społeczno-pedagogiczną i rozwojową funkcjonalnością szkoły. Badaniem objęto wybrane losowo szkoły publiczne i niepubliczne – po cztery podstawowe i po siedem średnich z województw: bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego. Zastosowano metodę diagnostyczno-weryfikacyjną; techniki i narzędzia: wywiad z dyrektorem szkoły według kwestionariusza, skalę Likerta do oceny społecznej funkcjonalności szkoły, ankietę dla ucznia do pomiaru funkcji pedagogicznych szkoły. Stwierdzono, że szkoły niepubliczne miały problemy z bazą lokalową, połowa posiadała stołówkę; dzieci uczyły się w małych grupach (najczęściej 12-osobowych), znaczny odsetek nauczycieli był zatrudniony na kilka godzin, uczyli nauczyciele młodzi z małym i średnim stażem pracy, wykazywali się w większym stopniu zachowaniami innowacyjnymi, korzystali z nowoczesnych technologii; organizacja pracy charakteryzowała się dużą elastycznością, aktywność innowacyjna dotyczyła głównie działalności dydaktyczno-wychowawczej. Większość uczniów poziom realizacji funkcji społecznych i preorientacji zawodowej określała jako średni, ponad połowa oceniała jako średnie przygotowanie uczniów do podejmowania i odgrywania nowych ról społecznych, do uczestnictwa w kulturze, korzystania i wyszukiwania informacji. We wszystkich szkołach obowiązywały programy państwowe, które były modyfikowane, często wdrażano programy autorskie; wszystkie szkoły kładły nacisk na naukę języków obcych i obsługi komputera, wprowadzono wiele dodatkowych zajęć obowiązkowych, zajęcia dodatkowe i pozalekcyjne były różnorodne. Wszystkie szkoły zapewniały opiekę lekarską i organizowały uczniom wypoczynek. Większość uczniów była zadowolona ze szkoły, oceniała wysoko poziom i sposób prowadzenia lekcji, postępowanie nauczycieli, interakcje nauczyciel – uczeń, uważała, że ma wpływ na funkcjonowanie szkoły, sądziła, że szkoła stwarza uczniom warunki do rozwoju aktywności i twórczości. Potwierdzono większość postawionych hipotez szczegółowych dotyczących realizacji funkcji społecznych i pedagogicznych, nie potwierdzono większości hipotez dotyczących warunków i poziomu techniczno-organizacyjnego działalności pedagogicznej i innowacyjnej. Sformułowano postulaty dotyczące działań, które mogłyby wpłynąć na podwyższenie statusu szkół niepublicznych w polskim systemie edukacji.