Doniesienie opisuje sześć badań. Pierwsze z nich dotyczyło aktywizacji poznawczej uczniów w toku pracy domowej. Badanie przeprowadzono na terenie woj. krakowskiego, objęto nim 36 nauczycieli, 28 rodziców, 42 uczniów, zastosowano wywiad, ankietę, obserwację (dziewięciu lekcji), analizę wytworów. Wśród badanych nauczycieli 21 przypisywało aktywizowaniu poznawczemu w toku pracy domowej znaczenie raczej duże, ośmiu bardzo duże, czterech przeciętne, dwóch małe. Ich zdaniem aktywność poznawcza uczniów w toku pracy domowej owocowała na lekcji w formie posiadania i stosowania nowych wiadomości, częstego zgłaszania się do odpowiedzi, orientowania się w nowych zagadnieniach, proponowania ciekawych pomysłów, problemów i zadań, wykonywania zadań dodatkowych. Dane z obserwacji potwierdziły, że efekty aktywności poznawczej uczniów w toku pracy domowej przejawiały się na lekcji w formie posiadania i wykorzystywania nowych wiadomości, orientowania się w różnych zagadnieniach, wysuwania ciekawych pomysłów, problemów, zadań, wykonywania zadań dodatkowych. Rodzice wskazali, że dzieci, przygotowując się do pracy w domu, przede wszystkim piszą, odrabiają zadania, czytają teksty, opowiadają teksty czytanek, przygotowują materiały na lekcje, rysują; potwierdzili to również w wypowiedziach badani uczniowie. Zdaniem nauczycieli aktywność poznawczą w toku pracy domowej uczniowie przejawiali najsilniej w związku ze środowiskiem społeczno-przyrodniczym, językiem polskim, matematyką. Badani uczniowie najchętniej odrabiali prace domowe z matematyki – 26, języka polskiego – 19, plastyki – 17, techniki – 15, środowiska społeczno-przyrodniczego – 13, muzyki – cztery wskazania. Według nauczycieli uczniowie wykorzystywali na lekcji efekty swojej domowej aktywności poznawczej głównie wtedy, gdy temat był interesujący, stosowane były urozmaicone formy pracy, zadania były dostosowane do możliwości uczniów. Poziom aktywności poznawczej uczniów w toku pracy domowej zależał od cech środowiska rodzinnego; według nauczycieli zależał głównie od wykształcenia rodziców – średnia arytmetyczna punktów oceny w skali 1-5 równa 4,2, pomocy dziecku w nauce – 4,0, dysponowania przez dziecko czasem wolnym – 3,9, posiadania środków masowego przekazu – 3,2, warunków mieszkaniowych – 3,1. Na poziom aktywności wpływały też w dużym stopniu cechy uczniów, głównie uzdolnienia i zainteresowania.miało odpowiedzieć na pytanie, jak przebiega przygotowanie uczniów klas I-III do samodzielnego uczenia się. Drugie badanie przeprowadzono głównie w szkołach województwa krakowskiego, objęto nim 45 nauczycieli, 159 uczniów klas I-III, 42 rodziców. Zastosowano wywiad, ankietę, obserwację, test (ciche czytanie ze zrozumieniem), analizę wytworów. Stwierdzono, że większość uczniów potrafiła pracować samodzielnie lub z niewielką pomocą nauczycieli; stosunkowo najmniejsza samodzielność dotyczyła pierwszoklasistów, najwyższa trzecioklasistów; wyższy wskaźnik samodzielności był w szkołach miejskich niż wiejskich. W toku nauki domowej samodzielnie uczyło się 41% uczniów, pozostali uczyli się z rodzicami, rodzeństwem, krewnymi; większe nasilenie pomocy występowało w klasie trzeciej (trudniejszy materiał nauczania). Większość uczniów w pełni rozumiała tekst, 1/3 wykazała częściowe zrozumienie; najlepsze wyniki osiągnęli uczniowie klasy trzeciej, stosunkowo najsłabsze klasy pierwszej (test przeprowadzony w szkole krakowskiej). Nauczyciele w przygotowaniu uczniów do samodzielnego uczenia się koncentrowali się najczęściej na aktywizowaniu ich i organizowaniu ćwiczeń z książką; realizowali lekcje służące samodzielnej pracy uczniów; stosowali zadania w celu kształtowania samodzielności, najczęściej wymagające prostego myślenia, rzadziej zadania wymagające trudniejszych operacji umysłowych i twórczego myślenia. Starali się raczej często nagradzać uczniów samodzielnie, aktywnie pracujących na lekcji. Znaczna część nauczycieli kontrolowała uczniów przed wykonaniem zadania (sprawdzanie zrozumienia poleceń), równie znaczna kontrolowała pracę samodzielną w toku czynności uczniów, stosunkowo najmniejsza robiła to po zakończeniu pracy uczniów. Udział rodziców we wdrażaniu dzieci do samodzielnego uczenia się oceniono ogólnie na poziomie średnim – 2,3, wyżej oceniono rodziców w mieście (2,6) niż na wsi (1,7), co korelowało z wykształceniem rodziców i ich zawodem. Trzecie badanie dotyczyło rozwijania zdolności poznawczych – myślenia, pamięci, zdolności obserwacji – uczniów klas I-III. Badanie przeprowadzono w krakowskich szkołach, objęto nim m.in. 50 dobranych celowo nauczycieli. Zastosowano wywiad, ankietę ze skalowaniem, obserwację, analizę dokumentów. Stwierdzono, że badani nauczyciele rozumieli w sposób prawidłowy (całościowo lub fragmentarycznie) pojęcie zdolności poznawczych, przykładali bardzo duże znaczenie rozwijaniu tych zdolności w klasach I-III. W celu stymulowania tych zdolności 23 badanych stosowało głównie metody słowne, 18 – problemowe, dziewięciu – oparte na działaniu. Najsilniejsze rozwijanie myślenia występowało na matematyce – 29, języku polskim – 12, środowisku społeczno-przyrodniczym – dziewięć wskazań. Zdolność obserwacji (spostrzegania) najsilniej rozwijana była na środowisku społeczno-przyrodniczym – 23, plastyce – 20, matematyce – siedem wskazań; najlepiej służyły temu metody oparte na działaniu – 27, także oglądowe – 23. Rozwijanie pamięci najsilniej było rozwijane na języku polskim – 28, matematyce – 12, środowisku społeczno-przyrodniczym – 10; najbardziej służyły temu metody słowne – 21, oparte na działaniu – 17, problemowe – 12. W celu rozwijania zdolności poznawczych nauczyciele stosowali najczęściej formy pracy grupowej i indywidualnej, wykorzystywali rozrywki umysłowe, filmy, książki, czasopisma, oryginalne przedmioty. Według nauczycieli efekty rozwijania zdolności poznawczych były powyżej przeciętnej – średnia 3,4 w skali 1-5, najlepsze efekty przynosiło stosowanie pokazu i obserwacji – 4,16, metody zajęć praktycznych – 3,85, dyskusji – 3,66, gier i zabaw dydaktycznych – 3,66, metody problemowej – 3,58. Kolejne badanie dotyczyło sposobów i uwarunkowań aktywizacji poznawczej uczniów klas I-III. Badanie przeprowadzono w województwie rzeszowskim, objęto nim 40 nauczycieli i 105 uczniów. Zastosowano wywiad, ankietę, obserwację ze skalowaniem (dziewięć lekcji), analizę dokumentów, analizę wytworów. Efekty rozwijania przez nauczycieli aktywności poznawczej uczniów były raczej wysokie według 19 badanych, przeciętne – 18, niskie – zdaniem trzech; wyniki skalowania po obserwowanych lekcjach wahały się od ocen raczej niskich (dwie) i przeciętnych (dwie) do raczej wysokich (trzy) i wysokich (dwie), średnia punktów oceny w skali pięciostopniowej wyniosła 3,5. Według badanych nauczycieli efekty wyrażały się w formie zadawania pytań przez uczniów – 23, formułowania trafnych wniosków – 15, samodzielnego myślenia – 10, zainteresowania nauką – osiem wskazań, samodzielności działania – osiem, ciekawości świata – siedem, aktywnej postawy poznawczej na lekcji – siedem, radzenia sobie z problemami – sześć, podejmowania dyskusji na lekcji – pięć, umiejętności samooceny – dwa. Według nauczycieli aktywizacji poznawczej uczniów służył dobór odpowiednich treści – interesujących, dostarczających czegoś nowego; metod – głównie poglądowych, czynnościowych, problemowych, pogadanki, opowiadania, dyskusji, zabawy; form organizacji pracy uczniów – głównie grupowej, jednolitej i zróżnicowanej, pracy indywidualnej; środków dydaktycznych – głównie audiowizualnych, wizualnych, konwencjonalnych, np. rozsypanek, krzyżówek, rebusów; ocenianie uczniów. Wyniki obserwacji potwierdziły, że wymienione elementy były stosowane w praktyce. Następne badanie dotyczyło aktywizowania poznawczego dzieci z klasy „0” i klas I-III. Objęto nim 45 nauczycieli i 76 uczniów z województwa nowosądeckiego. Zastosowano wywiad, ankietę, obserwację, analizę dokumentów, analizę wytworów dzieci – rysunków Jak ma wyglądać lekcja, aby bardzo chciało Ci się uczyć. Badani nauczyciele ocenili poziom aktywności poznawczej swoich uczniów jako raczej wysoki. Szczególnie wyraźne przejawy aktywności poznawczej występowały według nich na języku polskim i środowisku społeczno-przyrodniczym; obserwacje ośmiu lekcji wykazały, że aktywność wahała się od niskiej (jedna jednostka) przez przeciętną (jedna) do raczej wysokiej (pięć) i bardzo wysokiej (jedna). Przejawami aktywności według nauczycieli były: dostrzeganie problemów i zgłaszanie propozycji ich rozwiązania – 38, stawianie pytań, aktywny udział w lekcji, przejawianie zainteresowania nią – 25, gromadzenie różnych materiałów poznawczych – 11, korzystanie z różnych źródeł wiedzy – 11, wykonywanie dodatkowych prac – pięć wskazań. Nauczyciele aktywizowali poznawczo uczniów poprzez stosowanie różnorodnych metod, form i środków – 38, wzbudzanie zainteresowań dzieci ciekawą tematyką zajęć – 21, stosowanie nauczania problemowego – 16, organizowanie wycieczek – 16, organizowanie konkursów, zabaw, gier dydaktycznych – dziewięć przypadków, zachęcanie do samodzielnego zdobywania wiedzy – dziewięć. Uznali, że aktywizowaniu sprzyjają m.in. atmosfera życzliwości, spokoju, zaufania – 38, akceptacja uczniów – 20, swoboda działania uczniów – 10. 41 nauczycieli dopuszczało uczniów do organizacji procesu dydaktycznego, głównie w formie wyboru tematów zajęć – 16, wyboru formy organizacyjnej pracy – 15, wyboru zabaw i pomocy dydaktycznych – 12, wyboru technik nauczania – 12, opracowywania zasad i reguł w konkursach i zabawach – 10. Z analizy rysunków uczniów wynikało, że chcieliby oni głównie pracy w terenie – otoczeniu przyrodniczym – 30, lekcji w warunkach szkoły, ale przy stosowaniu urozmaiconych metod, form i środków – 27, lekcji w salach komputerowych i laboratoriach – 19. Ostatnie badanie dotyczyło kształtowania pozytywnego stosunku do nauki własnej uczniów klas I-III. Badanie przeprowadzono w szkołach województwa nowosądeckiego, objęto nim 30 nauczycieli, 29 rodziców, 41 uczniów klas I-III. Zastosowano wywiad, ankietę, obserwację ze skalowaniem (10 lekcji). Badani uczniowie klasy trzeciej wskazujący motywy uczenia się odpowiadali przede wszystkim, że uczą się dla siebie, dlatego, że chcą wiedzieć więcej, z myślą o przyszłej pracy, dla rodziców, dla swojej pani nauczycielki. Rodzice ze środowiska wiejskiego i miejskiego doceniali wagę nauki własnej. Nauczyciele oceniali pozytywnie stosunek uczniów do nauki własnej. Przedmiotami dającymi najwięcej możliwości kształtowania pozytywnego stosunku uczniów do nauki własnej były według badanych nauczycieli język polski – 30, matematyka – 25, środowisko społeczno-przyrodnicze – 18, plastyka i technika – po cztery wskazania. Największy wpływ na kształtowanie pozytywnego stosunku uczniów do nauki własnej wywierało według badanych nauczycieli: stosowanie metody podającej – 13, problemowej – 13, praktycznego działania – 12. Do form służących najlepiej kształtowaniu pozytywnego stosunku uczniów do nauki własnej zaliczono głównie pracę indywidualną oraz grupową – po 12 wskazań; znaczny wpływ przypisywano też rodzicom stwarzającym dobrą atmosferę w domu, znaczenie miało oddziaływanie grup rówieśniczych i środków masowego przekazu.