Celem badania było określenie: jakie wartości preferuje badane pokolenie maturzystów; jak kształtuje się zasadnicza tendencja wyborów wartości w sferze prywatnej i w płaszczyźnie ocen społecznych; jak młodzież widzi szansę realizacji wybranych przez siebie wartości w polskiej przestrzeni społecznej; czy maturzyści ocenili tę przemianę jako szansę dla siebie; czy rozpoczęte zmiany w rzeczywistości polskiej znajdują swój wyraz w wyborze wartości młodzieży; czy jest jakiś aspekt wyborów, który pozostaje niezmienny. Najpierw badaniem ankietowym objęto uczniów ostatnich klas szkół średnich różnych typów z roku szkolnego 1987/1988 i 1988/1989 ze szkół obejmujących 12 profilów nauczania z różnych regionów Polski, z małych i dużych miast. Pytanie wiodące ankiety dotyczyło wartości preferowanych przez maturzystów; uzyskano 400 ankiet nadających się do analizy. Stwierdzono, że wśród wartości naczelnych badani najwyższe rangi przypisywali kolejno: szczęściu, dojrzałej miłości, zbawieniu, pokojowi, przyjaźni, równości, wolności, życiu rodzinnemu, harmonii wewnętrznej, mądrości, trwałemu wkładowi, dokonaniom, bezpieczeństwu narodowemu, zdobyciu własnej indywidualności, pięknu, przyjemności, wygodnemu życiu, życiu pełnemu wrażeń i ekscytującemu, uznaniu społecznemu. Wartości szczegółowe badani rangowali następująco: wrażliwość, uczciwość, umiejętność przebaczania, samokontrola, odpowiedzialność, bezinteresowność, szerokie horyzonty myślowe, samowystarczalność, grzeczność i uprzejmość, patriotyzm i własny wkład w niepodległość, inteligencja, racjonalność i dobra organizacja życia, urok i czar osobisty, zdolności i kompetencje, twórcza wyobraźnia, ambicja i sukces, rzetelność i dokładność, obowiązkowość. Wśród zaprezentowanych modeli poglądów najbardziej popularnym był typ wyrażający dążenia do życia ustabilizowanego w płaszczyźnie uczuciowej i materialnej o określonym standardzie. Wśród wartości negatywnych jako najbardziej szkodliwe dla Polaków najczęściej wskazywano aborcję i narkomanię; chłopcy wskazywali kolejno: narkomanię, obojętność na drugiego człowieka, aborcję, deptanie tradycji narodowej i religijnej, rozwody, zasadę, że cel uświęca środki, powszechne zakłamanie, alkoholizm, rozwiązłość seksualną, materializm praktyczny; dziewczęta wskazywały: aborcję, rozwiązłość seksualną, narkomanię, obojętność na drugiego człowieka, alkoholizm, rozwody, zasadę, że cel uświęca środki, deptanie tradycji narodowej i religijnej, materializm praktyczny, powszechne zakłamanie. Wśród motywów zachowania czystości najczęściej wskazywano troskę o własną godność – 32,7% (częściej dziewczęta), myślenie o małżeństwie – 27,5%, wrodzoną nieśmiałość – 10%, głębokie przekonanie o potrzebie opanowania popędu seksualnego – 8,3%; 18,9% nie widziało potrzeby zachowania czystości. Kolejnym pomiarem objęto: 1) 300 maturzystów rocznika 1989/90 ze szkół ogólnokształcących i technicznych z różnych regionów Polski, z małych i dużych miast – zastosowano ankietę z tym samym pytaniem wiodącym co w badaniu z lat 1987-1989; 2) 1200 maturzystów rocznika 1989/1990 z bardziej zróżnicowanych typów szkół (ogółem badaniem objęto 12 profilów nauczania, m.in. szkoła wojskowa i policyjna) – zastosowano ankietę z pytaniami na temat wartości osobiście cenionych przez młodzież oraz wartości odnoszących się do życia społecznego, a zdaniem respondentów pożądanych lub niepożądanych dla narodu polskiego. Stwierdzono, że podobnie jak w poprzednim badaniu wśród wartości naczelnych badani najwyższe rangi przypisywali kolejno: szczęściu, dojrzałej miłości, zbawieniu, najniższe rangi zaś wartościom hedonistycznym (przyjemność, wygodne życie itp.) oraz uznaniu społecznemu (ostatnie miejsce). Nastąpiły przesunięcia wartości; pokój stracił znaczenie o 5 rang; zyskały na znaczeniu: harmonia wewnętrzna – 4 rangi, wolność – 3, trwały wkład, dokonanie – 3, zdobycie własnej indywidualności – 1. Wśród wartości szczegółowych tak samo jak w poprzednim badaniu pierwszą rangę zdobyła wrażliwość; potwierdziła się tendencja do priorytetu wartości emocjonalnych. Na znaczeniu zyskały wartości należące do kategorii instrumentalnych – zdolności i kompetencje – 5 pozycji, ambicja i sukces, samokontrola, odpowiedzialność, szerokie horyzonty – wszystkie o 2 pozycje, racjonalność i dobra organizacja życia, obowiązkowość, czar i urok osobisty – o 1 pozycję. Na atrakcyjności straciły: grzeczność i uprzejmość – 4 pozycje, umiejętność przebaczania – 4, uczciwość – 2, inteligencja – 4, twórcza wyobraźnia – 5, rzetelność i dokładność – 1. Młodzież wobec nowych perspektyw zaczęła cenić to, co mogłoby jej dać „życiową wygraną”; w konfiguracji wartości zarysowała się nowa wizja sukcesu – w wymiarze zawodowo-materialnym; na znaczeniu zdawały się tracić wartości należące do istotnych dla etosu chrześcijańskiego. Wśród zaprezentowanych modeli poglądów najczęściej wskazywano typ wyrażający dążenia do życia ustabilizowanego w płaszczyźnie uczuciowej i materialnej o określonym standardzie. Tendencja oceniania wartości pozytywnych była podobna jak w poprzednim badaniu, najwyżej oceniano kolejno: odwagę w głoszeniu prawdy, troskę o to, by „być”, a nie tylko „mieć”, prawdomówność, wierność tradycji narodowej i religijnej, autentyczną religijność, czystość i oparcie się fali seksualizmu, dochodzenie do celu prostymi drogami. Wśród wartości negatywnych najczęściej wskazywano aborcję i narkomanię; w porównaniu z poprzednim badaniem obniżyły się bardzo ocena szkodliwości rozwiązłości seksualnej, obojętności na drugiego człowieka, deptanie tradycji narodowej i religijnej; bardziej podkreślano szkodliwość zasady, że cel uświęca środki, materializmu praktycznego, rozwodów. Chłopcy na pierwszym miejscu wskazywali aborcję, dziewczęta narkomanię. Chłopcy oceniali wyżej niż w poprzednim badaniu szkodliwość zasady, że cel uświęca środki, materializmu praktycznego, alkoholizmu, aborcji i rozwiązłości seksualnej, mniejsze zagrożenie dostrzegali w deptaniu tradycji narodowej i religijnej, obojętności na drugiego człowieka, powszechnego zakłamania. Dziewczęta oceniały niżej szkodliwość rozwiązłości seksualnej, wyżej stosowanie zasady, że cel uświęca środki, oraz rozwody. Wśród motywów zachowania czystości najczęściej wskazywano troskę o poszanowanie ukochanej osoby – 14,9%, troskę o własną godność i troskę o przyszłe małżeństwo (częściej dziewczęta), motywację religijną – 7%, wrodzoną nieśmiałość – 4,3%, głębokie przekonanie o potrzebie opanowania popędu seksualnego; 43,2% kwestionowało bezwzględność respektowania normy czystości. Jako motywy kłamstwa wskazywano najczęściej: obawę przed niezrozumieniem ze strony innych, troskę o dobrą opinię, własną wygodę, obawę przed rówieśnikami; różnica wskazań z obu badań była nieznaczna. Jako motywację trzeźwości wskazywano głównie troskę o godność, zdrowie, potrzebę wykazania się silną wolą, motywy religijne (częściej dziewczęta); motywacja nie zmieniła się znacząco. Zmiany u maturzystów po przełomie dotyczyły kierunku wyboru wartości dotyczących samorealizacji; zbieżność prób badanych w obu etapach uwidoczniła się głównie w aspekcie ukierunkowania ku stabilizacji emocjonalnej i materialnej oraz trudnościach z ustaleniem własnej tożsamości etycznej, moralnej i społecznej.