Celem badania było poznanie reakcji młodzieży na oddziaływania profilaktyczne programu Drugi elementarz. Badaniem objęto uczniów z publicznych placówek oświatowych województw: ciechanowskiego, ostrołęckiego, siedleckiego i warszawskiego. Dokonano trzykrotnych pomiarów ankietowych w grupach eksperymentalnej – osoby objęte profilaktyką w ramach Drugiego elementarza – i kontrolnej – osoby nieuczestniczące w żadnym programie profilaktycznym. W grupie eksperymentalnej znalazło się 29 wylosowanych klas V-VIII szkoły podstawowej, pierwsze klasy LO, techników i liceów zawodowych, ZSZ; każdej klasie eksperymentalnej odpowiadały trzy klasy kontrolne ze szkół w tych samych rejonach, z tak samo dużych miejscowości, z tego samego typu szkoły. Posłużono się ankietą audytoryjną. W ostatecznym opracowaniu uwzględniono wyniki pretestu (wrzesień, październik 1998') i posttestu (listopad, grudzień 1998') po 425 uczniów z grup eksperymentalnej (64% dziewcząt, 36% chłopców) oraz kontrolnej (72% i 28%); w trzecim pomiarze grupy eksperymentalna i kontrolna liczyły mniej uczestników ze względu na czynniki zakłócające schemat prowadzonych badań (w grupie eksperymentalnej – udział w innych programach, w kontrolnej – udział w programach profilaktycznych). Na podstawie porównania wyników pretestu i posttestu stwierdzono, że badani z grupy eksperymentalnej szczególnie lepiej radzili sobie z problematyką tzw. mitów na temat alkoholu; zmiana na korzyść zyskała stosunkowo znaczącą przewagę nad zmianą na niekorzyść w przypadku stwierdzeń: Alkohol w piwie i winie jest mniej groźny niż w wódce; Osoby z "mocną głową" mogą bezpiecznie pić więcej alkoholu od innych; Picie piwa lub wina może prowadzić do uzależnienia; Od wysiłków rodziny alkoholika zależy, czy przestanie on pić. W zakresie sięgania po środki psychoaktywne największa przewaga zmiany na korzyść (ponad 5%) dotyczyła alkoholu, w odniesieniu do papierosów i narkotyków była niewielka i uznano ją za nieistotną. Przewaga zmiany na korzyść (6,4%) była widoczna dla częstotliwości picia, ilości wypijanego alkoholu dla piwa (7,5%), niższa dla wina i alkoholi wysokoprocentowych (2,7% i 2,2%), w przypadku szampana i koktajlu odnotowano minimalną odwrotną zależność. Średni przyrost wiadomości na temat uzależnień okazał się relatywnie nieco mniejszy ze względu na równoczesny wzrost poziomu wiadomości w grupie kontrolnej. Wyniki dziewcząt różniły się nieco na korzyść w porównaniu z wynikami chłopców; w każdym pomiarze w obu typach grup średni poziom wiedzy był wyższy u dziewcząt. W grupie eksperymentalnej nastąpił relatywny wzrost abstynencji alkoholowej, w przypadku chłopców był on mniej wyraźny niż u dziewcząt (odpowiednio 6,3% i 3,9%); relatywny spadek konsumpcji alkoholu był w zasadzie nieistotny w klasach VI-VIII, w klasach pierwszych szkół ponadpodstawowych odnotowano wzrost abstynencji na poziomie nieco ponad 13%. U dziewcząt z grupy eksperymentalnej odnotowano relatywny wzrost abstynencji nikotynowej, u chłopców spadek, oba uznano za nieistotne. Ze względu na nieznaczny odsetek osób sięgających po narkotyki analizę wpływu programu uznano za bezprzedmiotową. Badani ocenili wartość programu profilaktycznego stosunkowo wysoko – średnia 4,06 punktów w skali 0-5; oceny powyżej 3 stanowiły blisko 79%. Trzeci pomiar ujawnił, że największe relatywne oddziaływanie programu w zakresie wiadomości o problematyce uzależnień odnotowano wobec tzw. mitów alkoholowych: Alkohol w piwie i winie jest mniej groźny niż w wódce; Osoby z "mocną głową" mogą bezpiecznie pić więcej alkoholu od innych; Picie piwa lub wina może prowadzić do uzależnienia; największy przyrost wiedzy w grupie eksperymentalnej dotyczył pierwszego z wymienionych, jednak przyrost ten w wielu przypadkach okazał się stosunkowo niezbyt trwały. Wiadomości badanych dotyczące stwierdzenia Od wysiłków rodziny alkoholika zależy, czy przestanie on pić kształtowały się inaczej, znaczące przepływy opinii świadczyły o dużej przypadkowości w wyborze odpowiedzi. Najbardziej znaczący relatywny przyrost wiedzy odnotowano w przypadku stwierdzenia Istota uzależnienia polega na tym, że człowiek traci zdolności do kontroli swojego picia, jednak badani mieli największe kłopoty ze stwierdzeniem Istota uzależnienia od alkoholu polega na tym, że człowiek często pije. Program okazał się relatywnie dość skuteczny wobec osób, które w dwóch pierwszych pomiarach deklarowały sięganie po alkohol i papierosy; zgromadzony materiał świadczył o generalnie większej podatności dziewcząt niż chłopców na oddziaływanie programu. Przeprowadzono również szczegółową analizę mającą na celu poznanie reakcji, opinii, skojarzeń młodzieży wywołanych prezentacją filmu Ucieczka w niewolę. Film to relacja z akcji profilaktycznej prowadzonej podczas koncertu w Jarocinie, zawiera wypowiedzi młodzieży i dorosłych biorących udział w przedsięwzięciu oraz uczestników festiwalu; ukazuje szokujące sceny i słowa ilustrujące zachowania młodzieży znajdującej się pod wyraźnym wpływem środków psychoaktywnych, zawiera też zwierzenia młodych ludzi, którzy w przeszłości doświadczyli szkód związanych z piciem alkoholu; trwa około 20 minut; jest elementem zajęć prowadzonych w ramach programu profilaktycznego Drugi Elementarz. Badaniem objęto dziewczęta i chłopców z publicznych szkół podstawowych i ponadpodstawowych warszawskiego Śródmieścia, którzy nie uczestniczyli w programie. Łącznie przeprowadzono osiem wywiadów grupowych w cyklach po dwa dla poszczególnych grup respondentów wyłonionych według kryterium wieku i rodzaju placówki oświatowej: klasy szóste szkoły podstawowej, klasy ósme szkoły podstawowej, klasy pierwsze liceum ogólnokształcącego, klasy pierwsze szkół zawodowych (tylko chłopcy). Młodzież uczestnicząca w badaniu oglądała film po raz pierwszy. Emisja filmu skłoniła część respondentów do zwierzeń. Pewnym zaskoczeniem dla prowadzącego badanie był stopień otwartości młodych ludzi – niektóre wypowiedzi były bardzo osobiste, wręcz intymne, niekiedy silnie przeżywane przez uczniów. Uznano to za tym bardziej zaskakujące, że podczas wywiadów oprócz osób, które spotkały się po raz pierwszy dopiero w dniu przeprowadzenia badania, byli uczniowie chodzący do tych samych klas i znający się na co dzień. Stwierdzono, że reakcje badanych pośrednio świadczyły o sile oddziaływania sposobów wywierania wpływu na młodych ludzi przez pewne elementy zajęć cyklu Drugi Elementarz, wykorzystujących sposoby nietypowe dla zwykłych lekcji w szkole. Przyjrzano się także bliżej postawom młodzieży wobec kwestii związanych z używaniem środków psychoaktywnych, zobrazowanie możliwego rodzaju, zakresu i skali zmian postaw młodych ludzi jako reakcji na oddziaływanie profilaktyczne. Pomiarem tym objęto chłopców i dziewczęta z pięciu warszawskich publicznych szkół podstawowych z klas siódmych i ósmych, którzy w 1996 lub 1997 roku uczestniczyli w zajęciach programu profilaktycznego Drugi Elementarz. Grupy do badań wybrano poprzez losowanie odpowiedniej liczby klas wśród wszystkich realizacji programu, które odbyły się w tym okresie. Badanie przeprowadzono metodą wywiadów fokusowych, łącznie odbyło się 10 wywiadów, wzięli w nich udział uczniowie dwóch klas siódmych i trzech ósmych. Stwierdzono, że oddziaływanie programu przyniosło trwalsze efekty, znajdujące odzwierciedlenie w późniejszych zachowaniach młodzieży: podejmowanie prób zaprzestania stosowania środków psychoaktywnych, wyuczenie zachowań asertywnych oraz docenienie sztuki odmawiania, podejmowanie decyzji o zachowaniu abstynencji lub utwierdzanie się w tym przekonaniu, wzmocnienie postawy prospołecznej w zakresie poruszanej podczas zajęć tematyki, w tym podejmowanie prób oddziaływania na środowisko rówieśnicze i rodzinne, uwrażliwienie na problematykę uzależnień, zdobycie lub poszerzenie wiedzy i jej utrwalenie. Wielu badanych odbierało program jako cykl nietypowych zajęć, wyróżniających się pozytywnie na tle pozostałych lekcji; z zajęć cyklu młodzieży najbardziej utkwiły w pamięci te wykorzystujące inne elementy niż lekcje w szkole. Dostrzeżono zależność między skutecznością oddziaływań profilaktycznych a jakością realizacji programu, w grupach zauważających niewłaściwe prowadzenie programu dominującą postawą był brak dostrzegania przez badanych jakiegokolwiek wpływu programu na zachowanie lub określanie go jako nieznaczny. Przykłady złej realizacji dotyczyły nieumiejętności utrzymania dyscypliny w klasie, braku zaufania do osoby prowadzącej, niewielkiego zaangażowania, nietraktowania uczniów w sposób partnerski, braku należytej wiedzy o problematyce uzależnień. Młodzież negatywnie postrzegała próby sztucznego podtrzymywania autorytetu, dyletantyzm; zwracała uwagę na dwuznaczność postaw niektórych prowadzących, którzy byli osobami palącymi, a namawiali uczniów do niepalenia i jednocześnie ukrywali lub przechodzili do porządku nad tym, że problem dotyczył również samego prowadzącego. W klasach starszych pojawił się wątek braku zgody badanych na definicję nadużywania środków psychoaktywnych zawartą w programie. Wśród zastrzeżeń były też świadczące o pewnej luce edukacyjnej odczuwanej przez młodzież, która chciałaby się dowiedzieć w szkole tego, o czym z pewnych względów nie mówi się w domach (narkotyki, antykoncepcja). Badaniem objęto również rodziców mieszkających w Warszawie i okolicach wychowujących co najmniej jedno dziecko uczęszczające do klasy szóstej szkoły podstawowej. Przeprowadzono łącznie sześć wywiadów fokusowych i pogłębionych, realizowanych w dwu-, trzyosobowych grupach. Część rodziców jako pierwsze skojarzenia na temat okoliczności stykania się uczniów szkół podstawowych z używkami podawała sytuacje związane z konsumpcją alkoholu i paleniem papierosów przez dorosłych w domu rodzinnym, druga część – sytuacje odnoszące się do społecznej aktywności młodych ludzi w gronie rówieśników. Niektórzy dopiero pod wpływem kolejnych pytań przyznawali, że ich dzieci są w jakiś sposób uczestnikami sytuacji konsumpcji tych środków. Wywiady potwierdziły informacje uzyskane podczas badań młodzieży. Większość rodziców pozwalała na inicjację alkoholową dzieci podczas rodzinnych uroczystości; racjonalizacje takiej postawy sprowadzały się do wyboru mniejszego zła. Część rodziców twierdziła, że zakazywanie dzieciom spożywania alkoholu nie jest skutecznym środkiem zapobiegawczym. Niektórzy podawali w wątpliwość swój negatywny stosunek do dawania alkoholu młodym ludziom, przejawiali brak pewności co do właściwego postępowania w tej kwestii. Dla niektórych pewnym rozwiązaniem było podawanie np. szampana bezalkoholowego, pojawiały się też wątpliwości co do takiego postępowania. Część rodziców przyznawała, że w kwestii spożywania alkoholu ulegała dzieciom (np. picie piwa przez dziecko dla zyskania akceptacji grupy rówieśniczej). Inni twierdzili, że stanowczo zabraniają swoim dzieciom spożywania alkoholu; niektórzy przyznawali, że są niekonsekwentni. Według rodziców dzieci w związku z nadużywaniem alkoholu przez rodziców doznawały szkód takich jak nieprzystosowanie społeczne, przemoc domowa, brak możliwości rozwoju, gorszy start w dorosłe życie, niższa samoocena, dyskomfort psychiczny, poczucie wstydu za rodziców, narażenie na uszczypliwości od innych dzieci, złe warunki materialne. Jako czynniki ryzyka zwiększające prawdopodobieństwo sięgania po środki psychoaktywne wskazywali dysfunkcyjność rodziny, nieodpowiednie środowisko rówieśnicze, niewystarczającą ilość stosownych rozrywek. Większość akcentowała rolę rodziny, wskazywała ją też w odniesieniu do czynników chroniących; ponadto badani wskazywali silną kontrolę społeczną w małej miejscowości, właściwe środowisko rówieśnicze, profilaktykę w szkole. Postulowali wprowadzenie cenzury nieodpowiednich filmów, zmianę polityki społecznej władz na bardziej prorodzinną. Rodzice byli skłonni twierdzić, że stosowanie środków psychoaktywnych w szkołach jest dość rozpowszechnione; w odniesieniu do szkół własnych opinie dzieci były podzielone, niektórzy przyznawali się do niewiedzy. Część rodziców przyznawała się do bierności wobec sytuacji palenia i picia przez nieletnich, przyjmowali oni postawę obronną i usprawiedliwiali brak reakcji; w przypadku własnych dzieci kwestię tę rozstrzygali inaczej. Odnotowano głosy konfrontujące alkohol i narkotyki – wobec tych drugich czuli się bezradni, niewiele wiedzieli, alkohol postrzegali jako mniejsze zagrożenie, jego problematyka jawiła im się jako bliższa.