Badanie przeprowadzono w celu weryfikacji założeń o monitorującej i ewaluacyjnej funkcji gimnazjalnego egzaminu krajowego. Analizie poddano hipotezę o różnicowaniu się gimnazjów w miastach ze względu na osiągnięcia szkolne (szczegółowe problemy badawcze dotyczyły ukrytych procesów selekcyjnych, mogących zachodzić ze względu na efektywność kształcenia, a także uprzednie osiągnięcia uczniów). Założono, że proces różnicowania się szkół zachodzić będzie zwłaszcza w dużych miastach w związku ze szczególnie w tym środowisku nasilonymi zjawiskami spadkowego trendu liczebności szkolnej populacji, osłabienia urzędowej rejonizacji szkół oraz popularyzacji quasi-rynkowych idei poprawy jakości szkół. Za główny wskaźnik procesów selekcji szkolnych przyjęto międzyszkolne zróżnicowanie wyników nauczania. Materiałem badawczym były wyniki sprawdzianu szóstoklasistów oraz wyniki części humanistycznej egzaminu gimnazjalnego, które poddano standaryzacji i normalizacji. Zebrane dane podzielono na cztery segmenty szkół: zlokalizowane na wsi, w miastach liczących do 20 tysięcy mieszkańców, od 20 do 100 tysięcy mieszkańców oraz powyżej 100 tysięcy mieszkańców. W badaniu zastosowano analizę statystyczną opierającą się na procedurach loneway z pakietu statystycznego STATA 10/SE. Na podstawie przeprowadzonego badania wykazano, że w dużych miastach zachodzi polaryzacja szkół gimnazjalnych o bardzo silnej wzrostowej dynamice. Wyniki analizy statystycznej pozwoliły stwierdzić, że reforma szkolnictwa z 1999 roku doprowadziła do ukrytych procesów selekcji na poziomie gimnazjów – w miastach na progu 24% populacji szkolnej, natomiast na terenach wiejskich około 36%.