Autor analizy omawia trzy hipotezy związane z czynnikami kształtującymi terytorialne zróżnicowanie wyników edukacyjnych w Polsce. Kulturowo uwarunkowany błąd pomiaru – podobnej hipotezy nie formułowano dotąd oficjalnie, ale podejrzewa się, że w niektórych szkołach możliwe jest ściąganie podczas egzaminów, a także że nauczyciele wchodzący w skład komisji nadzorujących pomagają uczniom rozwiązywać zadania egzaminacyjne. W ramach projektu Tworzenie kapitału ludzkiego: determinanty efektywności szkół w świetle powszechnych sprawdzianów uczniów przeprowadzono ankietę dotyczącą ściągania. Na podstawie jej wyników stwierdzono, że proceder ten wpływa na regionalne zróżnicowanie osiągnięć egzaminacyjnych – 34,9% uczniów ze Świętokrzyskiego uważało, że w ściąganiu nie ma nic złego (największy odsetek w całej próbie); uczniowie z tego regionu uzyskiwali wyraźnie lepsze osiągnięcia na tle gimnazjalistów z pozostałych obszarów. Kultura PGR – być może istnieje związek między niskimi wynikami egazminacyjnymi a negatywnymi zjawiskami ekonomicznymi i społecznymi po upadku Państwowych Gospodarstw Rolnych na początku lat 90. Na podstawie danych z Głównego Urzędu Statystycznego widać wyraźnie, że na obszarach popegeerowskich występują niższe osiągnięcia edukacyjne. Czynnik ten należy uznać za jeden z kilku wpływających na obniżenie osiągnięć szkolnych. Motywacje płynące z rynku edukacyjnego i rynku pracy – uczniowie z Polski Centralnej i Wschodniej osiągają znacznie wyższe wyniki niż ich rówieśnicy z obszaru zachodniego. W Polsce Centralnej i Wschodniej dominuje rolnictwo, na zachodzie – zatrudnienie w przemyśle i usługach. Następstwem tego może być inne podejście uczniów do egzaminu gimnazjalnego – na obszarach typowo rolniczych możliwość kontynuowania edukacji pozwala wyprowadzić się z miejsca zamieszkania i rozwijać karierę zawodową.