Przedmiotem przeglądu badań były uwarunkowania podmiotowego funkcjonowania uczniów i nauczycieli w procesie wychowania. Rozpoczęto od przytoczenia wypowiedzi nauczycieli zawartych w pracach nadesłanych w ramach konkursu Problemy moralne środowiska nauczycielskiego: rzeczywistość, oczekiwania, propozycje. Wypowiedzi te zestawiono z wypowiedziami uczniów zebranymi w ramach badań własnych autorki, w których uczniów klas ósmych szkół podstawowych poproszono o napisanie wypracowań na temat Nauczyciel, którego najbardziej lubię, cenię i szanuję. Dane uzyskane w badaniach jakościowych uzupełniono przykładami badań ilościowych, w tym badania zrealizowanego wśród 478 uczniów i dotyczącego ich opinii na temat nauczycieli; badania M. Dąbrowskiej-Bąk z 1986 roku przeprowadzonego wśród 37 000 uczniów klas pierwszych szkół ponadpodstawowych, dotyczącego stosunku uczniów do szkoły podstawowej; badania zrealizowanego przez Instytut Badań Problemów Młodzieży, opublikowanego pod tytułem Młode pokolenie czasu kryzysu i reform (1988); badania CBOS-u z 1986 roku na temat roli szkoły w wychowaniu ideowo-politycznym; badania przeprowadzonego przez Instytut Badań Edukacyjnych, dotyczącego kodeksu ucznia (Iniewski, 1987). Na podstawie przeglądu badań wyszczególniono trzy rodzaje czynników wpływających na podmiotowe funkcjonowanie głównych partnerów w procesie wychowania: czynniki wewnętrzne – związane z osobowością uczniów i nauczycieli (zrównoważenie emocjonalne, wybuchowość, zdolność do empatii, cierpliwość itp.); czynniki związane z poziomem kwalifikacji zawodowych nauczycieli i wychowawców (zasób wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, respektowanie norm itp.); uwarunkowania zewnętrzne – społeczne i instytucjonalne (system zarządzania szkołą, dobór nauczycieli, kształcenie nauczycieli itp.).